Vertaalsters aan het woord

Onlangs zijn covertaalster Miriam Bunnik en ik geïnterviewd door Italiëplein over ons werk als boekvertaler. Hieronder kunnen jullie het hele interview lezen.
 

Mara Schepers en Miriam Bunnik: vertalers van Italiaanse boeken

Met enige regelmaat verschijnen er Italiaanse boeken in een Nederlandse vertaling. Vrijwel altijd gaat alle aandacht uit naar de Italiaanse schrijver van het boek. De (Nederlandse) vertalers blijven meestal onzichtbaar.

Vertaalsters Miriam Bunnik en Mara Schepers vertaalden samen onder andere het boek Morgenzee van schrijfster Margaret Mazzantini. Italiëplein sprak met ze over het werk van de vertaler.

Vertalers Italiaans Mara Schepers (links) en Miriam Bunnik (rechts)

- Eerst maar even de onvermijdelijke vraag: wat was jullie drijfveer om Italiaans te gaan studeren?
Miriam: 'Op de middelbare school was ik gek van talen. Toen ik vervolgens in de vijfde naar Rome ging en daar Italiaans hoorde praten, wist ik dat ik die taal wilde leren. Toen ben ik Italiaanse Taal gaan studeren aan de Universiteit in Utrecht. Daar hebben Mara en ik elkaar leren kennen. Met het oog op een toekomstige baan heb ik vervolgens een Master Interculturele Communicatie gedaan en een Master Vertalen.'
Mara: 'Ik heb na mijn eindexamen een jaar als au pair in Rome gewoond en gewerkt, en in dat jaar ben ik verliefd geworden op Italië, het Italiaans en de Italianen. Ik moest wel Italiaans gaan studeren! In Utrecht heb ik mijn kennis van de taal en cultuur uitgebreid, en na een Master Interculturele Communicatie en een Master Vertalen wist ik het zeker: ik wil me nooit meer met iets anders bezighouden dan met Italië en het Italiaans.'

- Was het altijd al een ambitie om boeken te gaan vertalen?
Miriam: 'Eigenlijk wel. Het zijn de mooiste en interessantste teksten om te vertalen. Mijn eindscriptie voor de Master Vertalen ging over een literair werk, van Stefano Benni, en daarmee is mijn passie voor literair vertalen ontstaan.'
Mara: 'Eigenlijk niet, al heb ook ik voor de Master Vertalen mijn scriptie geschreven over een literair werk. Ik dacht altijd dat ik bij een grote (Italiaanse) multinational wilde werken. Na mijn afstuderen ben ik voor een Italiaanse semioverheidsinstelling gaan werken, die zich bezighield met het bevorderen van de handel tussen Italië en Nederland. Heel interessant, maar werken voor de Italiaanse overheid was niet altijd even makkelijk. Voor mezelf beginnen voelde als een logische stap toen we de kans kregen om een boek te vertalen.'

- Hoe verloopt zo’n vertaaltraject? Een uitgever koopt een licentie om het boek hier uit te mogen geven en gaat dan op zoek naar een vertaalster?
Mara: 'De details van het proces kennen wij vertalers niet echt, want tot aan het moment dat de uitgever ons belt met de vraag of we een boek willen vertalen gaat alles eigenlijk buiten ons om. Maar inderdaad, een Nederlandse uitgever koopt de vertaalrechten van een boek en kiest dan een vertaler die ze bij dat boek vinden passen. Soms vragen ze specifiek om een vrouw, omdat de hoofdpersoon een vrouw is. Soms heeft de vertaler kennis nodig van een specifiek onderwerp, bijvoorbeeld voetbal.'

- Kan je intekenen op boeken of krijg je er simpelweg een toegewezen?
Miriam: 'Voor boekvertalingen bestaan geen aanbestedingen. Niet iedereen kan een boek vertalen en daarin moet je je dan ook eerst bewijzen. De uitgever kiest zelf zijn vertalers.'
Mara: 'De tarieven liggen ook vast, voor het vertalen van literatuur bestaat een modelcontract. Het is dus niet zo dat wij een offerte maken en de uitgeverij kiest welke ze het aantrekkelijkst vinden.'

- Hoe goed moet je Italië en de Italiaanse cultuur kennen om een boek te kunnen vertalen?
Miriam: 'Heel goed. Juist in literaire teksten komen veel cultuurspecifieke zegswijzen, kleurschakeringen en uitdrukkingen voor. Je moet er een gevoel bij krijgen. Italianen hebben een andere manier van schrijven dan bijvoorbeeld onze noorderburen. Veel bloemiger en emotioneler.'
Mara: 'Soms is het moeilijk om in het Nederlands hetzelfde effect te bereiken. Je moet als vertaler elke nuance van de taal begrijpen, om voor de passende Nederlandse vertaling te kunnen kiezen. Het is ook belangrijk om de Italiaanse geschiedenis te kennen, omdat daar expliciet of impliciet vaak naar verwezen wordt in een roman. Bij Morgenzee speelde bijvoorbeeld de kolonisatie van Libië een grote rol. Dan moet je als vertaler weten wat daar precies is gebeurd, omdat context heel belangrijk is voor een goede vertaling.'

- Hoeveel vertalers/vertaalsters zijn er in Nederland die Italiaanse literatuur vertalen, is het een kleine wereld?
Mara: 'Wat betreft de Italiaanse literatuur: ja, het is een redelijk kleine wereld. Hoeveel collega’s we precies hebben, weet ik niet. Ik ken er een stuk of tien persoonlijk, denk ik.'
Miriam: 'Het is wel een lastig wereldje om in binnen te komen. Veel vertalers ambiëren een carrière als boekvertaler. In Amsterdam zit de Vertalersvakschool, waar je een tweejarige opleiding kunt volgen. Bovendien is de Universiteit Utrecht druk bezig met het ontwikkelen van een Master Literair Vertalen. Je eerste opdracht binnenhalen is wel wat makkelijker als je een van die opleidingen afrondt, maar verder moet je vooral jezelf goed profileren en bewijzen. Elk jaar worden de Literaire Vertaaldagen in Amsterdam georganiseerd. Dat is een goede gelegenheid om jezelf te laten zien en met andere collega’s in contact te komen.'

- Wat is de belangrijkste eigenschap die jij als vertaalster moet hebben?
Miriam: 'Als vertaler moet je, denk ik, vooral kritisch zijn. Je eigen vertaling constant in twijfel trekken. Elk detail moet kloppen en elk woord moet zorgvuldig gekozen worden. Je moet veel kennis van zaken hebben. En vooral de Nederlandse taal goed beheersen. Vertalen is niet alleen het overzetten van woorden, want elk woord heeft een eigen betekenis in de context.'
Mara: 'Je moet ook analytisch zijn en zeer nauwgezet. Je gaat er nooit zomaar van uit dat wat de schrijver heeft geschreven ook daadwerkelijk klopt. We checken (bijna) alle details uit een boek en proberen ons in te leven in de (leef)wereld van de personages. Zo ontdekken we weleens foutjes in een boek, bijvoorbeeld toen de hoofdpersonen in Parijs waren en keken naar de klok op de Eiffeltoren die aftelde naar het jaar 2000, terwijl het verhaal zich afspeelde in 1989 en die klok er nog helemaal niet was!´

- Vertaal je ook wel eens een boek waar je zelf helemaal niets mee hebt?
Miriam: 'Dat is tot nu toe gelukkig nog niet voorgekomen. Toch denk ik dat je als boekvertaler blij bent met elke opdracht die je krijgt. Je leert er veel van, dus ook als je niet zo bekend bent met een bepaald onderwerp, dan lees je je daarover in en verbreed je je horizon.'
Mara: 'Ik kan me zo voorstellen dat je een genre vertaalt dat je normaal gesproken zelf nooit zou lezen. Ik noem maar wat, fantasy of chicklit. Wat mij betreft is dat juist leuk, omdat je je moet inleven in een nieuw onderwerp, afwijkend taalgebruik of een leefwereld die heel anders is dan die van jou. Als vertaler leer je ontzettend veel, en dat vind ik nu juist zo leuk aan ons werk.'

- Heb je voor je gaat vertalen contact met de schrijver om dingen door te spreken? Hoe ging dit bij Morgenzee?
Mara: 'Er zijn vertalers die contact hebben met de schrijver, maar bij ons is dit nog niet voorgekomen. Natuurlijk zouden wij, of de uitgeverij, contact kunnen opnemen met de schrijver als er onduidelijkheden zijn die om toelichting vragen. Er zijn ook schrijvers die heel nauw betrokken zijn bij de vertaling van hun romans. Ik zou Mazzantini graag een keer ontmoeten, aangezien we inmiddels al drie romans van haar hebben vertaald, maar dat is er tot nu toe niet van gekomen.'

- Hoe vrij ben je als vertaalster om er echt jouw vertaling van te maken? Bij boekverfilmingen kijkt de schrijver regelmatig mee met het scenario van de film. En soms wordt dit door de regisseur juist afgehouden. Hoe ging dit bij Morgenzee?
Miriam: 'Je wordt als vertaler redelijk vrij gelaten. Dit verschilt per boek en per schrijver. Als vertaler zorg je dat je de schrijver goed ‘kent’, door ander werk te lezen of bijvoorbeeld een biografie. In ons geval was Morgenzee de derde vertaling die we maakten van Mazzantini. Daardoor waren we al zeer vertrouwd met haar stijl en haar manier van vertellen. Soms heb je bij Italiaanse vertalingen te maken met dialecten. Die kun je niet echt vertalen, je kunt er niet bijvoorbeeld Amsterdams van maken. Daar moet je als vertaler dan een creatieve oplossing voor bedenken.'
Mara: 'Het hangt ook af van wat de Nederlandse uitgever wil. Natuurlijk vertaal je een roman zo ‘getrouw’ mogelijk, met respect voor de stijl van de schrijver, maar sommige dingen die in het Italiaans zo mooi klinken en door Italianen mooi gevonden worden, werken in het Nederlands simpelweg niet. De uitgever vraagt van ons om een boek af te leveren dat ook past binnen de Nederlandse leescultuur, een boek dat de Nederlandse lezer aanspreekt dus, en daarvoor moet je soms concessies doen aan het origineel, vrees ik. Denk maar aan woordgrappen of bepaalde stijlfiguren. Natuurlijk doe je je best om die te behouden, maar soms kan dat helaas niet.'

- Wanneer is een vertaling goed?
Miriam: 'Wanneer je niet leest dat het een vertaling is. Daarbij is het natuurlijk niet de bedoeling dat je je eigen verhaal schrijft. Je moet de brontekst eer aan doen en de stijl handhaven. Maar een lezer wil vooral niet weten dat hij een vertaling leest. Dus als vertaler moet je ook een goede kennis hebben van de doeltaal en de doelcultuur.'

- Hoe lang heb je over de vertaling van Morgenzee gedaan? Hoeveel pagina’s vertaal je per dag?
Mara: 'Wij hebben voor Morgenzee zo’n 3 maanden de tijd gehad. De hoeveelheid woorden die je per dag vertaalt hangt sterk af van het type tekst, en ligt bij de romans van Mazzantini redelijk laag, omdat haar taalgebruik soms moeilijk te vatten is in het Nederlands. Aangezien wij als duo werken wijkt onze werkwijze enigszins af van die van solovertalers. We verdelen de tekst, in het geval van Morgenzee in tweeën, en vertalen dan eerst elk ons eigen deel. Vervolgens lezen we elkaars vertalingen door en voorzien die van opmerkingen en verbeteringen. Dan kruipen we samen achter de computer, waarbij de een de tekst hardop voorleest en de ander nog eens meekijkt in het origineel om zeker te weten dat we niets zijn vergeten. De laatste stap is de hele vertaling nog eens van papier lezen. Ik schat dat we voor Morgenzee ongeveer een maand aan de eerste vertaling hebben gewerkt, en de laatste twee maanden aan het finetunen ervan.'

- Wat hebben jullie persoonlijk toegevoegd aan Morgenzee met jouw vertaling?
Mara: 'Dat vind ik lastig. Ik weet niet of een vertaler echt iets kan of mag toevoegen. Ik hoop dat we Mazzantini’s poëtische, zwierige stijl hebben weten te vangen in een voor het Nederlandse publiek prettig leesbare vertaling.'
Miriam: 'Ik denk dat Morgenzee vooral een toevoeging is aan de Nederlandse literatuur. Het is een aangrijpend verhaal over een situatie die ook zeer actueel is (bootvluchtelingen, asielzoekers, en de politieke situatie in Afrika). We zien de beelden op tv, maar begrijpen niet wat dit met de mensen in kwestie doet. Mazzantini heeft dat pakkend opgeschreven. Ze neemt je echt mee naar die wereld en haar verhaal grijpt je naar de keel. Hopelijk maakt dit boek wat los bij de lezers.'

- Wat is jullie mooiste vertaling tot nu toe?
Miriam: 'Mijn mooiste boekvertaling was een klein boekje Momenten van onverwacht geluk, waarin de schrijver, Francesco Piccolo, met kleine anekdotes, zinnetjes of soms alleen maar een paar woorden grappige momenten van geluk beschrijft. Veel van die momenten zijn heel herkenbaar en tijdens het vertalen werd ik er zelf ook helemaal gelukkig van.'
Mara: 'Wat mij betreft was dat Ter wereld gekomen van Margaret Mazzantini. Een prachtige, indringende, ontroerende roman over de liefde, tegen de achtergrond van de verwoestende oorlog in Joegoslavië. Een meesterwerk, en een enorme uitdaging waaraan ik met plezier heb gewerkt.'

- Zijn er al nieuwe projecten bekend waar jullie aan meewerken?
Miriam: 'Op dit moment werken we weer samen aan het tweede deel van een trilogie. Het eerste deel, Jij bent het kwaad van Roberto Costantini is begin dit jaar verschenen. Het is een spannende thriller met commissaris Michele Balistreri in de hoofdrol, die niet alleen een aantal moorden moet oplossen, maar ook de nodige kritiek levert op de Italiaanse maatschappij. In het tweede deel komt tevens een stukje Italiaanse geschiedenis aan bod, aangezien een groot deel van het verhaal zich afspeelt in Italiaans Libië. Daar weten we na Morgenzee al aardig wat van!'